با پیشرفت علم و تکنولوژی و گسترش شهرنشینی، آسایش در جوامع افزایش مییابد ولی خود این تکنولوژی، باعث پیدایش مشکلات سلامتی خواهد شد که زندگی بشر را تهدید میکند. استفاده از کودهای شیمیایی در کشاورزی، سموم دفع آفات نباتی، شویندههای مختلف خانگی و صنعتی، آلودگی هوا و دیگر تهدیدات سلامتی، امروزه به صورت مستقیم توانسته است سلامت انسان را با مکانیسمهای مختلفی تهدید نماید. یکی از مهمترین مکانیسمهای بیماریزا در این میان
افزایش استرس اکسیداتیو است. استرس اکسیداتیو وجود مواد رادیکال آزاد یا اکسیژن جفت نشدهای است که با اکسید کردن مولکولهای بدن از قبیل چربیهای موجود در LDL و اسیدهای نوکلئیک میتوانند به ترتیب باعث پیدایش بیماریهای قلب و عروق و سرطان شوند. در این مقاله از چند جنبه به این تعادل (اکسیدان ـ آنتیاکسیدان) توجه خواهد شد.
۱ـ منابع تولید استرس ا کسیداتیو در بدن:
استرس اکسیداتیو در بدن از ۲ طریق تولید میشود، راه اول ورود این رادیکالهای آزاد از محیط به بدن است که برای مثال از استشمام شویندهها و ضد عفونیکنندهها و سفید کنندههای صنعتی و خانگی میتوان نام برد. استنشاق هوای یونیزه شده در اطراف دکلهای برق فشار قوی نیز میتواند باعث ورود رادیکالهای آزاد به بدن شوند. طوری که توصیه میشود از مواجهه با موارد فوق اجتناب شود.
راه دوم ورود رادیکالهای آزاد به بدن، تولید این مواد در بدن میباشد (تولید درونساز). همان طور که میدانیم، گلبولهای سفید بدن به عنوان سربازان دفاعی بدن در مقابل هجوم باکتریها ، ویروسها و تمام عوامل مهاجم دیگر ایستادگی می کنند. گلبولهای سفید مکانیسمهای مختلفی برای از بین بردن این عوامل حمله کننده به بدن دارند. یکی از این مکانیسمها، تولید رادیکالهای آزاد در میتوکندری گلبولهای سفید در طی واکنش «انفجار تنفسی» میباشد. رادیکالهای آزاد که طی این انفجار تنفسی تولید شده به عنوان «مواد سمی» در مجاورت باکتریها، ویروسها و یا سایر عوامل مهاجم قرار گرفته و باعث از بین رفتن آنها میشود. بنابراین بدن ما از رادیکالهای آزاد به عنوان اسلحه در برابر عوامل عفونتزا استفاده میکنند. که به نظر میآید باعث کاهش عفونت میشود. ولی در طولانی مدت با افزایش عوامل عفونی، استمرار تولید رادیکالهای آزاد باعث افزایش استرس اکسیداتیو شده و به جای باکتریها و عوامل بیگانه، باعث از بین رفتن و تغییر در بافتهای سالم بدن از جمله چربیهای LDL و اسیدهای نوکلئیک میشود. که میتواند باعث افزایش خطر بیماریهای مختلفی در بدن شود.
۲ـ چگونه استرس اکسیداتیو باعث بروز بیماریهای مختلف میشود؟
زمانی که استرس اکسیداتیو به ذرات LDL در خون حمله نماید، باعث اکسید شدن این ذرات شده و LDL اکسید شده را تولید خواهد کرد. ذره LDL اکسید شده به تشخیص سلولهای ایمنی بدن ذرات مطلوبی برای بدن نمیباشند. بنابراین، این ذرات در دیوارهی عروق «تجمع اجباری» پیدا میکند. که اساس تولید سلولهای ابری یا مهآلود است. با پیشرفت حمله رادیکالهای آزاد به ذرات LDL، سلولهای ابری بیشتری در عروق ساخته میشوند که در حضور غلظت طبیعی کلسیم سرمی، میتواند کلسیفیه شده و به زایدههای سفت و محکمی تبدیل شود که یا به خودی خود میتواند انعقاد خون را افزایش دهد، یا با انسداد فیزیکی باعث انسداد عروق شود. بنابراین با بالا رفتن استرس اکسیداتیو، خطر بیماریهای قلبی و عروقی افزایش مییابد.
به علاوه مواد اکسیدان یا اکسیژنی (ROS) میتوانند با تأثیر بر اسیدهای نوکلئیک باعث تغییر در پروتئینسازی شده و سلول را سرطانی کنند. فرار از این سلولهای با پروتئینهای غیر طبیعی از چنگال سیستم ایمنی بدن، و تکثیر این سلولها باعث پیدایش سلولهای سرطانی میشود. بنابراین، علتیابی بیماری سرطان نیز تا حدودی به وجود سطح بالایی از استرس اکسیداتیو بستگی دارد.
علاوه بر دو بیماری مهم قلب و عروق و نیز سرطان که به صورت تنگاتنگی با استرس اکسیداتیو در ارتباط هستند، بیماریهای التهابی از قبیل آسم، آرتریت روماتوئید و بسیاری بیماریهای دیگر نیز به صورت غیر مستقیم با استرس اکسیداتیو در ارتباط میباشند.
۳ـ آنتیاکسیدانها چیستند و از کدام منابع تولید میشوند؟
آنتیاکسیدانها در بدن به دو دستهی رژیمی و درونزا تقسیمبندی میشوند. آنتیاکسیدانهای رژیمی عبارتند از ویتامین E، ویتامین C، کارتنوئیدها و فلاونوئیدها در صورتی که آنتیاکسیدانهای آنزیمی عبارتند از گلوتاتیون ردوکتاز، گلوتاتیون پراکسیداز، تیوردوکسین ردوکتاز، سوپراکسید دسیموتاز و تیوردوکسین ردوکتاز. در صورتی که آنتیاکسیدانهای غیر آنزیمی عبارتند از گلوتاتیون، اسید اوریک و تا حدودی آلبومین. تمامی این دسته مواد از طریق جارو کردن و سیراب کردن رادیکالهای آزاد باعث از بین رفتن یا غیر فعال شدن رادیکالهای آزاد میشوند. شایان ذکر است که آنزیمهای آنتیاکسیدانی از ویتامینها یا عناصر معدنی دیگری به عنوان کوآنزیم یا کوفاکتور کمک میگیرند. از این ویتامینها و مینرالها میتوان به ریبوفلاوین، روی، سلنیم، مس و منگنز اشاره کرد. به همین دلیل، در بسیاری از کتابها، از این مواد مغذی به عنوان آنتیاکسیدان یاد میشود.، که البته صحیح نمیباشد به این دلیل که هیچکدام از این مواد مغذی به تنهایی قادر به انجام فعالیت آنتیاکسیدانی نیستند. و برای فعالیت آنتیاکسیدانی خود به صورت کمکی به آنزیمهای فوقالذکر کمک مینمایند.
۴ـ منابع غذایی آنتیاکسیدانهای رژیمی کدامند؟
ویتامین E: ویتامین E که مهمترین آنتیاکسیدان فاز چربی میباشد در روغنهای گیاهی وجود دارد. از جمله این روغنها، میتوان به روغن زیتون، روغن سویا، روغن گلرنگ، روغن آفتابگردان و روغن ذرت اشاره کرد. جالب اینجاست که در این گیاهان روغنی، ویتامین E موجود در این غذاها باعث جلوگیری از فساد اکسیداتیو روغنهای غیر اشباع آنها میشود. البته مکملهای ویتامین E نیز در بازار به وفور وجود دارد.
ویتامین C: ویتامین C مهمترین آنتیاکسیدان فاز آبی در بدن بوده و نقش حفاظتی و حمایتی از ویتامین E را دارا میباشد. ویتامین C در غذاهایی مانند فلفل، مرکبات، کیوی و سبزیجات مختلف وجود دارد. برای ویتامین C نیز انواع مختلفی از مکملهای ویتامینی وجود دارد.
کارتنوئیدها: از انواع ۳۰۰ نوع مختلف کارتنوئید که در طبیعت وجود دارد در حدود ۲۰ نوع از آنها در غذاهای روزانه ما وجود دارد که تنها ۵ تا ۶ نوع از آنها در سرم خون انسان قابل اندازهگیری است. از این کارتنوئیدها میتوان به آلفاکاروتن، بتاکاروتن، لیکوپن، بتاکریپتوگزانتین، لوتئین و زئازانتین اشاره نمود. لیکوپن قویترین قدرت آنتیاکسیدانی را در میان کارتنوئیدها دارا میباشد. کارتنوئیدها در سبزیجات رنگی با رنگ تیره به وفور یافت میشوند (از جمله گوجهفرنگی و هویج).
فلاوونوئیدها: در طبیعت حدود ۲۰۰۰ نوع فلاونوئید وجود دارد که تنها چند نوع آن در سرم انسان قابل اندازهگیری است. این فلاونوئیدها عبارتند از مورین، جنیستئین، نارنجین، کرستین، هپسیدین و کتکین اشاره نمود. فلاوونوئیدها در غذاهای مختلفی مانند سیب، گلابی، سیر، پیاز، چای سبز و سیاه و سبزیجات مختلف وجود دارند. میتوان گفت که فلاونوئیدها در دوزهای بسیار بالا (در صورتی که به صورت مکملهای مگادوز استفاده شوند) میتوانند سمی باشند. بنابراین مصرف آنها به صورت مکمل چندان توصیه نمیشود.
۵ـ کلام آخر: با افزایش سهم سبزیجات و میوهجات میتوان دریافت آنتیاکسیدانهای رژیمی را افزایش داد و تعادل آنتیاکسیدانی ـ اکسیدانی بدن را به نفع سیستم آنتیاکسیدانی بدن تغییر داد. و از بروز بسیاری از بیماریها جلوگیری کرد.