رژیم‌های مخصوص بیماران دیابتی و پیش دیابتی

همانطور که می‌دانیم دیابت بیماری است که بدن قادر به تنظیم قند خون به صورت طبیعی نمی باشد ، به همین علت در انواع دیابت نوع یک و در دیابت نوع دو قند خون از مقادیر طبیعی بالاتر و پایین‌تر می‌آید، یکی از کمک‌های عمده‌ای که می توان بعد از دارو درمانی و انسولین درمانی برای بیماران دیابتی انجام داد، رژیم‌درمانی است. رژیم‌درمانی در بیماران دیابتی با هدف کنترل بالا و پایین‌رفتن‌های تندهنگامِ قند خون انجام می‌شود.

پس اساساً رژیم غذایی، رژیمی است که باعث اجتناب از غذاهایی  که شاخص گلایسمیک خون را بالا می‌برند خواهند بود و البته باید ذکر کرد که در رژیم‌های دیابتی علاوه بر مقدار غذا، انرژی دریافتی، مقدار چربی، زمان غذای صرف شده  نیز می‌تواند مؤثر باشد.
یکی از عمده‌ی اهدافی که ما در رژیم‌درمانی بیماران دیابتیک دنبال می‌کنیم کاهش وزن است. در بسیاری از موارد مشاهده می گردد که کاهش وزن در این افراد باعث  بهبود پاسخ انسولین ، یعنی باعث بهبود حساسیت به انسولین خواهد شد  و مقاومت به انسولین را کمتر می‌کند . بنابراین یکی از اولین قدمها در در درمان بیماری دیابت این است که در چند ماه اول بتوانیم رژیمی غذایی را طراحی کنیم که این رژیم بتواند وزن شخص را کاهش دهد.  درصورتی که رژیم غذایی طراحی شده قادر به کاهش  این امر % وزن شخص باشد این امر می‌تواند در پاسخ  بیمار به انسولین و تنظیم قند خون وی  بسیار مفید باشد. البته باید دقت کرد که این امر بسیار وابسته است به این که آیا شخص دیابتی اضافه وزن دارد یا نه چرا که همانطور که می دانیم در بیماران دیابتی نوع اول که وابسته به انسولین هستند و عمدتاً کودکان و نوجوانان می باشند، ممکن است که ما کاهش وزن  ناخواسته  نیز در بیمار داشته باشیم. پس  تنها در بیماری مبتلا به چاقی و یا دارای اضافه وزن، اولین هدف کاهش وزن خواهد بود. بعد از  شروه روند کاهش وزن در نتیجه رژیم های درمانی تخصصی ، در ازای همین رژیم یکی از مهم‌ترین کارها یا اهدافی که دنبال می‌شود ، این است که ما تعداد وعده‌های غذایی را افزایش دهیم و مقدار غذا را در هر وعده کاهش دهیم.  در پاسخ به این سوال که چرا این روند دنبال می شود و  چرا این هدف را ما پیش می‌‌گیریم؟ باید گفت که  اگر ما در یک وعده‌ی غذایی مقدار زیادی انرژی و مقدار زیادی کربوهیدارت استفاده کنیم، قطعاً باعث بالا رفتن تندهنگام قند خون در یک مدت زمان بسیار کوتاه  خواهد شد، قاعدتاً زمانی که این اتفاق می‌افتد، بدن بدنبال مکانیسمی برای پاسخ به این افزایش قند خون خواهدبود که این پاسخ اغلیب افزایش ترشح انسولین می باشد و هر چقدر که ما قند خون بیمار  بالاتر باشد، پاسخ هم شدیدتر  و ترشح انسولین بیشترخواهد بود  لذا به صراحت می توان گفت  افت قند خون هم بعد از  وعده‌ی غذایی پرکربوهیدراتبیشتر خواهد بود. پس یادمان باشد زمانی که کربوهیدرات زیادی می‌خوریم بعد از آن باید انتظار پایین افتادن قند خون را داشته باشیم.
بنابراین یکی از اهدافی که دنبال می‌شود کم کردن مقدار کربوهیدرات‌های ساده است. اول باید تعریفی از کربوهیدرات‌های ساده انجام شود.  به صورت ساده می توان گفت  که کربوهیدرات ساده،  ترکیبات شیرین و سهال الهضمی هستند که     سریعا جذب شده و باعث بالا رفتن قند خون  می گردند. هر غذایی که کربوهیدرات ساده بیشتر داشته باشد قند خون را بیشتر بالا می‌کشد،  برای مثال می توان  از عسل، شکر، قند، شکلات، شیرینی نام برد. لازم بذکر است  در بسیاری از غذاهایی که کربوهیدراتی هستند، قند به صورت سادهنبوده، بلکه به صورت پیچیده وجود دارد، مثل کربوهیدراتی که در برنج، نان و سیب‌زمینی وجود دارد. اگرچه مقدار کل کربوهیدراتی که در این غذاها وجود دارد ممکن است بیشتر از مقدار قند ساده مصرفی افراد باشد، ولی به دلیل اینکه سریعا  آزاد نمی‌شوند و باید هضم و جذب شوند، قند خون را خیلی بالا نمی‌برند. البته باید این را متذکر شد که این امر ما  را مجاز نمی‌کند که   بتوانیم مقدار خارج از کنترل از کربوهیدرات‌های پیچیده را استفاده کنیم. قاعدتاً خط قرمز ما همان رژیم مناسب برای وزن ایده‌آل ما است. اگر ما در طولانی مدت رژیم غذایی برای وزن ایده‌آل مان را داشته باشیم، رفته رفته به آن وزن ایده‌آل نزدیک می‌شویم و اینجاست که اگر ما اضافه وزن داشته باشیم، کاهش وزن خواهیم داشت. از طرفی دیگر زمانی که ما  مقدار غذاها را کم می‌کنیم، مقدار کربوهیدرات ساده را نیز کاملاً به حد پایین می‌رسانیم، کربوهیدرات پیچیده را هم به اندازه‌ای لازم کنترل می‌کنیم تا بتوانیم   یک رژیم غذایی سالم داشته باشیم.
در طراحی رژیم غذایی برای بیماران دیابتیک چند آیتم را باید در نظر گرفت که بسیار مهم هستند، یکی از مهم‌ترین آن‌ها این است که افرادی که دیابتیک هستند عمدتاً ذایقه‌ی شیرین دارند،   یعنی این که فرد دوست دارد غذای شیرین بخورد. مثلاً اگر به او غذای حلیم  در نظر گرفته شود  ترجیح خواهد داد به آن شکر اضافه نماید. این ذایقه‌ی شیرین پیروی از رژیم غذایی طراحی شده را برای بیماران دیابتیک را سخت خواهد کرد. یادمان باشد که ما حتی در رژیم‌های کاهش وزن هم ممکن است ذایقه‌ی شیرین داشته باشیم و آن جا هم این ذایقه‌ی شیرین دردسر ساز  خواهد شد   ولی نه به   اندازه ای که این امر در رژیم‌های دیابتیک دردسر ساز می باشد. پس یادمادن باشد اگر ما دیابتیک هستیم باید بسیار دقت کنیم که ذایقه‌ی شیرینمان را پایین بیاوریم.
چطور می‌شود ذایقه‌ی شیرین را پایین آورد؟ یا از بین برد؟
 . به عنوان قانون اول می توان گفت کاهش دریافت قند ساده منجر به کاهش گرایش به اغین ماده خواهد شد : ذایقه‌ی شیرین مثل میل به   کشیدن سیگار کشیدن  و یا  مصرف مواد مخدر است هر چقدر به این تمایل بیشتر  پاسخ دهیم ، گرایش به تکرار رفتار بیشتر خواهد شد در صورتی که اگر کمتر استفاده کنیم ، روند کاهشی نشان خواهد داد. بنابراین توصیه می‌شود که افراد از مواد شیرین کمتر استفاده کنند. حتی در برخی از موارد مشاهده می‌شود که افراد این سوال را مطرح می نمایند که آیا می توان به جای قندهای طبیعی به جای گلوکز  از شیرین کننده‌های سنتتیک استفاده کنیم، چراکه این ترکیبات  فاقد انرژی و قند قابل جذب می باشند؟. در پاسخ باید گفت به نظر متخصصین تغذیه استفاده از این ترکیبات به صورت بی رویه صحیح نمی باشد چرا که اگر چه  این قندهای سنتتیک یا مصنوعی   انرژی یا قند ندارند، اما همچنان ذایقه‌ی شیرین را تقویت می‌کنند، یعنی زمانی که فرد صبحانه  ناهار ویا شام خود را با استفاده از این شیرین کننده ها خوش طعم نموده و   مصرف نماید، قاعدتاً ذائقه‌ی شیرین در این فرد طوری تقویت می‌شود که بعد حتی در میان مدت و در کوتاه مدت شاهد  عدم کنترل تمایل خویش به مصرف مواد شیرین خواهد بود یعنی  وقتی که به او شیرینی تعارف  و یا  غذاهای ناسالم غیر مجاز به او تعارفی می‌شود ف قادر به کنترل اشتهای خود برای مصرف این ترکیبات نخواهد بود. به خاطر همین ی لازم است که تاکید نماییم  که حتی این  مصرف شیرین‌کننده‌های صناعی  توسط متخصصین توصیه نمی گردد زیرا با وجودی که این‌ها قند یا انرژی ندارند. باید گاهی دقت کرد, علاوه بر تاثیر این ترکیبات در تقویت ذائقه شیرین افرد ، بسیاری از این ترکیبات صناعی به لحاظ بهداشتی و سلامتی هم ممکن است مشکل داشته باشند.  برای مثال می توان گفت بعضی از  این شیرین کننده های مصنوعی تراتوژن و یا سرطانزا می باشند. بنابراین تاکید می گرددکه از زیاده روی در مصرف این ترکیبات خودداری گردد.
پس در رژیم‌های دیابتیک اولین سیاست ما کاهش وزن است همچنین  توصیه می‌کنیم که افراد کربوهیدرات کمتری را از نوع کربوهیدرات ساده یا از نوع قندهای ساده استفاده کنند ولی از کربوهیدرات پیچیده می‌توانند به اندازه مشخص شده استفادهنمایند. این  امر به این معنی نیست که ما مصرف    کربوهیدرات را در بیماران دیابتی حذف نماییم. همان‌طور که می‌دانید در یک فرد سالم اگر توصیه می‌کنیم که ۵۵% از انرژی روزانه را توسط کربوهیدرات تأمین کنیم، در یک فرد دیابتیک هم کم وبیش همین‌طور است. منتها ما با کاهش انرژی دریافتی کل کربوهیدرات و سهم قندهای ساده را در این افراد باید متعادل می نماییم
بنابراین رژیم غذایی که توصیه می‌شود، یک رژیم غذایی است   5 تا ۶ وعده‌ی غذایی خواهد بود: که شامل  3 وعده‌ی اصلی و ۲ تا ۳  میان‌وعده که قاعدتاً در این وعده ها از قندهای کمتری استفاده می‌کنیم و غذاها  چربی کمتری  نیزخواهد داشت، چرا که  این رژیم چیزی در حدود ۵۰۰ کیلوکالری ، کمتر از رژیم معمول برای شخص خواهد داشت.
مطلب بعدی که در بیماران دیابتیک ممکن است بسیار تعیین کننده باشد، این است که افراد مبتلا به دیابت  در صورت عدم کنترل صحیح قند خون با پیشرفت بیماری، با  مشکلات کلیوی   یا . همان نفروپاتی مواجه خواهند شده که بسیار رایج  و در خیلی موارد برای بیماران دیابتیک  که بیماری خود را کنترل نمی نمایند امری اجتناب‌ناپذیر است. سوالی که اینجا مطرح می شود   این است که آیا راهی برای پیشگیری از نفروپاتی وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت .  در صورت عدم  در  بیماران دیابتیکی که از یک رژیم غذایی که زیر نظر یک متخصص تنظیم نگردیده استفاده می نمایند و خودسرانه  اقدام به رژیم گرفتن می نمایند، در خیلی از موارد ممکن است نا اگاهانه  سهم کربوهیدرات را حتی کربوهیدرات‌های پیچیده را کمتر و سهم  ها را در رژیم غذایی خود افزایش دهند برای مثال بکرات  در مراجعین به مطب  با این جمله مواجه می گردیم : ” من شام را جوجه کباب یا کباب گوشت قرمز می‌خورم بدون نان”. معنی ساده جمله این بیمار این است که این فرد کربوهیدرات پیچیده‌  را کمتر نموده و سهم پروتئین روزانه  را افزایش داده است ، نتیجه این امر اعمال فشار بیش از اندازه به کلیه بیمار به دلیل دفع اوره ناشی از مصرف ترکیبات پروتئینی زیاد در رژیم غذایی بیمار می باشد.   پس طبیعی است که این گونه رژیم های غذایی  که متأسفانه  سر خود یا توسط افراد غیر متخصص طراحی می‌شوند با بیشتر کردن سهم پروتئین باعث بیشتر شدن بار کلیوی شده و مشکلات کلیوی را تسریع می‌دهد که یکی از مشکلات کلیوی که ممکن است اتفاق بیفتد CRF یا نارسایی مزمن کلیه است. بنابراین باید بسیار دقت کرد که تمام تغییراتی که در رژیم  غذایی بیمار دیابتیک  اعمال می‌شود، توسط افراد متخصص طراحی و بررسی گردیده باشد.
مسئله‌ی بعدی که در مورد بیماران دیابتی باید برای خوانندگان محترم مطرح نمایم، این است که بیماران دیابتی عمدتاً در یک وضعیت اسیدوز متابولیک   قرار می گیرد یعنی این که به علت پایین افتادن قند خون در طول روز در محیط بدن بیماران دیابتی    یک شرایط اسیدی ایجاد می‌شود. این اسیدی شدن  ناشی از پایین افتادن قند خون و استفاده از چربی‌ها به عنوان منبع انرژی در بدن می باشد. که عواقب خطرناک و ناخواسته ای نظیر   از دست دهی کلسیم در بدن  خواهد داشت،بدین معنی که استخوان‌های ما کلسیم را برداشت   و داخل خون آزاد   و در نهایت از ادرار دفع خواهند نمود. دیده شده است که اسیدوز به صورت معنی داری  منجر به دفع  میلی گرم   از کلسیم از بدن ما دفع می‌شود و با در نظر گرفتن این امر که در بدن انسان در حدود ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ گرم کلسیم وجود دارد و اگر ما در روز بخواهیم نیم گرم از این را به این راحتی از دست بدهیم خیلی راحت مقدار زیادی از  کلسیم بدنمان تخلیه و نتیجه این امر منجر به مشکلات استخوانی و متابولیک جدی خواهد شد   به همین علت  توصیه می گردد که با طراحی رژیم های غذایی تخصصی از گرسنگی‌های طولانی مدت در بیماران دیابتی جلوگیری کنیم که این  القا اسیدوز دیابتیک  و در نتیجه مشکلات ناشی از دفع زیاد کلسیم  جلوگیری گردد. قاعدتاً اسیدوز در طولانی مدت مشکلات دیگری را  نظیر ریزش مو بوجود خواهد آورد زیرا  همان طور که می‌دانید فولیکول‌های مو به اسیدوز بسیار حساسند یعنی در زمانی که محیط بدن ما اسیدی می‌شود فولیکول‌های مو   سست میشوند و مو معمولاً ریزش پیدا می‌کند.   . یکی از مهم‌ترین اقدامات برای جلوگیری از گرسنگی و کتواسیدوز دیابتیک در بیماران این است  که ما تعداد وعده‌ی غذایی مناسب را مثلاً ۵ تا ۶ وعده غذایی در روز را در برنامه غذایی بیماران بگنجانیم و از فاصله‌ی وعده‌های غذایی بیش از ۴ تا ۵ ساعت اجتناب نماییم. واقعا به نظر می آید که زمان ۴ ساعت برای وعده‌های غذایی بهترین فاصله بوده و فاصله زمانی  بیش از این زیاد بوده   و کمتر از این باعث به هم خوردن بالانس زمانی رژیم غذایی خواهد بود.
درج شده در وب سایت رسمی دکتر احمد ساعدی