نعناع فلفلی چیست؟

نعناع فلفلی با نام علمی Mentha piperita L و با نام عمومی Peppermint یک گیاه علفی چند ساله است که در رده بندی گیاهی از تیره Lamiaceae راسته Lamialse و رده Rosidae می باشد برگهای آن بیضوی ، متقابل ، نوک تیز ، دندانه دار کمی پوشیده از کرک به درازای ۷-۴ سانتی متر و به عرض ۳-۲ سانتی متر است

گل ها کامل ، نامنظم ، اکثراً دوجنس یا هر مافرودیت و مجتمع به صورت گروهی در روی ساقه و در انتهای ساقه ظاهر می شوند گلها در ماههای مرداد و شهریور ظاهر می شوند . رنگ آنها گلی روشن یا کم و بیش ارغوانی مایل به بنفش می باشد و به تعداد زیاد نیز در مجاورت یکدیگر به نحوی مجتمع می شوند که مجموعاً در قسمت انتهای ساقه ها ، به صورت سنبله هایی با شکل ظاهری ، بیضوی و نوک تیز جلوه می کند . برخی از شاخه های این گیاه عقیم و آری از گل باقی می ماند . عمر گلها بسیار کوتاه و مدت کمی پس از تشکیل از گیاه جدا می شود ، میوه کپسول ، کوچک و به رنگ قرمز تیره است . از جمله ویژگی های تشریحی نعناع فلفلی ، کرک های ترشحی اسانس در آنها دارای پایه یک یا چند سلولی منتهی به یک برجستگی ۴ تا ۸ سلولی و حتی بیشتر است . اسانس ترشح شده نیز معمولاً خارج از جدار سلولزی ، در زیر کوتیکول جمع می گردد و این خود باعث می شود که بشره در همان ناحیه کمی متورم جلوه نماید . اسانس گیاه نعناع فلفلی در ابتدای رویش گیاه در غده های پیکررویشی گیاه ساخته و ذخیره می شود . تعداد کل غده از حدود ۱۰۰ غده برای برگهای به طول ۲ میلی متر تا حدود ۷۵۰۰ غده برای برگ های ۲۵ میلیمتری نعناع فلفلی متغیر است . برگ ها ۲ تا ۷/۲ درصد و گلها ۴ تا ۶ درصد اسانس دارند . ساقه ها معمولاً فاقد اسانس می باشند . به طور متوسط مقداراسانس در اندام های هوایی گیاه ۱ تا ۵/۱ درصد گزارش شده است .

خاستگاه و پراکنش نعناع فلفلی
گیاهان تیره نعناع طوری در کره زمین پراکنده شده اند که در اغلب نواحی یافت می شوند ، ولی بیشینه انتشار آنها در منطقه مدیترانه است . امروزه در کشورهای مختلف جهان ، متجاوز از یک هزار تن اسانس در سال ، از این گیاهان تهیه می شود و این خود درجه اهمیت و توسعه کشت آنها را در نقاط مختلف کره زمین نشان می دهد . اسانس مانت کشور انگلستان که به اسانس میچام موسوم است ، بهترین نوع آن به حساب می آید . در مورد منشاء این گیاه اختلاف نظرهایی وجود دارد . عده ای از گیاه شناسان آسیا را منشاء نعناع می دانند . در حالیکه عده ای دیگر از محققان منشاء آن را انگلیس دانسته و معتقدند که این گیاه در قرن هفدهم ، در انگلیس به وجود آمده است .

ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی اسانس نعناع فلفلی
اسانس نعناع این گونه (M.piperita ) از سرشاخه های گلدار آن توسط تقطیر با آب یا بخار آب استخراج می گردد . در حالت تازه بی رنگ است و طعم تندی دارد ، ولی به مرور زمان رنگ زرد مایل به سبز پیدا می کند و طعم آن در صورت رقیق شدن مطبوع می گردد . در آب به مقدار بسیار کم حل می شود به طوریکه آن را معطر می سازد . وزن مخصوص ( دانسیته ) آن در دمای ۲۰ درجه سانتیگراد نسبت به آب ۲۰ درجه سانتیگراد از ۹۰۳/. تا ۹۱۲/. گرم بر سانتی متر مکعب تغییر می کند . برای تهیه اسانس معمولاً گیاه دو ساله که حاوی اسانس بیشتری است مورد استفاده قرار می دهند . از جمله ترکیبات موجود در اسانس نعناع فلفلی می توان : منتول ، سینئول ، اوسمین ، کاریوفیلن ، پیپرتون ، ایزومنتول ، فیتول ، توکرفولها ، بتائین ، تانن و کارون و… اشاره نمود . به اسانس نعناع به طور تقلبی اسانس های مختلفی مانند اسانس چوب سدر ، اسانس هاس کم ارزش دیگر ، تربانتین الکیزه ، روغن های چرب و غیره افزوده می گردد .

استفاده های دارویی
در حال حاضر در ایران از اسانس نعناع گونه piperita همراه دیگر گونه های گیاهی در ساخت داروهای گیاهی زیر که در کشور ایران به ثبت رسیده است ، استفاده می شود . برای مثال قرص مکیدنی آلتادین (موارد مصرف : التهاب های مخاط گلو و دهان ) ، قرص های روکش دار آلیکوم ( موارد مصرف : پایین آورنده فشار و چربی خون ، ضد تصلب شرایین ، ضد نفخ ، اشتها آور ) ، گرانول پلانتاژل (موارد مصرف : اسهالهای ساده ) ، قرص درگلیس ( موارد مصرف : درمان زخم معده و زخم اثنی عشر ، گاستریت و نفخ معده ) ، پودر کارامین ( موارد مصرف : اختلالهای هضم همراه نفخ ) ، شربت کاراوی میکسچر( موارد مصرف : دل درد نوزادان و اختلالات گوارشی در کودکان ) ، قرص مکیدنی ماسومنت ( موارد مصرف : التهاب گلو در سرماخوردگیها و سرفه ) ، قرص جویدنی مانت ( موارد مصرف : اسپاسمهای دستگاه گوارش ، نفخ معده و به عنوان خوشبو کننده دهان ) ، ژل منتاژل ( موارد مصرف : قارچ کچلی لای انگشتان پا و کشاله ران ، ضد خارش و سوزش ، گزیدگیها و سوختگیهای سطحی ).

استفاده های غذایی
اسانس نعناع در صنایع غذایی ، بهداشتی و آرایشی ، شیرینی پزی ، نوشابه سازی و تولید ادویه مورد استفاده قرار می گیرد . نعناع فلفلی به دلیل خواص چاشنی و بادشکنی آن با دیگر گیاهانی که برای تولید چای استفاده می شوند در ارتباط است . از اسانس نعناع فلفلی برای تهیه آب های معطر یا محلول های الکلی نیز استفاده می شود . در اهواز کنار بسته های خرما شاخه ای از نعناع قرار می دهند که از کرم زدگی آن جلوگیری نماید . اسانس نعناع را در شیرینی پزی جهت ساخت و تهیه قرص نعناع به کار می برند که بسیار مطبوع و در عین حال ضد کرم روده است .

نیازهای اکولوژیکی نعناع فلفلی
وقتی در مورد گونه M.piperita در کشورهای نیمکره شمالی مطالعه می شود ، مشخص می گردد که درصد منتول در این گونه از ۳۵ تا ۵۵ درصد ومنتون از ۱۰ تا ۴۰ درصد در سنین مختلف گیاه متغیر است و همچنین مقدار استر های آن نیز از ۴ تا ۱۰ درصد متفاوت بوده است . اگر برگهای نعناع ۱۰ الی ۱۵ روز زودتر یا دیرتر از موعد مقرر جدا شوند ، مقدار منتول آنها تا۳۰ درصد تغییر می یابد . در ضمن مطالعاتی که روی همین گونه در کشور هایی که آب و هوای گرم و خشک دارند ، نشان می دهد که ترکیب اسانس تغییر کرده به مواد دیگر تبدیل شده است . به عنوان مثال ، در همین گونه ، منتول به نئومنتول (۶۲/۴۲ درصد ) و منتون به پیپریتون (۲۵/۱۲ درصد ) تبدیل شده است . این پدیده نشان می دهد که دما باعث ناپایداری ترکیب های مونوترپنوئیدی در گیاه می شود . با بررسی مقاله های ارائه شده نشان داده شده است که وقتی هوا گرم است درصد منتون در گیاه زیاد است و وقتی هوا سرد می شود ، درصد آن پائین می آید و در مورد منتول برعکس می شود . همچنین نتایج بدست آمده از دوره شروع رشد گیاه نشان می دهد که ترکیبهای مونوترپنوئیدی در اسانس مختلف هستند . برگهای جوان ترکیب های منتو فوران ، پولگون و منتون دارند ، بعد از مدتی منتون ترکیب اصلی می شود و ترکیب اول در برگ از بین می رود . بعدها در اثر سرما منتول افزایش و منتون کاهش پیدا می کند . در اروپا با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه رشد خوبی دارد و در مورد کشت این گونه در ایران باید مناطقی را که از نظر شرایط آب و هوایی مشابه اروپا است برای کشت اینگونه در نظر گرفت ، مانند مناطق کوهستانی و مناطق سردسیر تا منتول آن در اثر گرما تغییر نکند .

کشت و تکثیر نعناع فلفلی
تکثیر این گیاه منحصراً از راه ساقه های خزنده که ایجاد جوانه و ریشه های نابجا می کنند ، صورت می گیرد . پرورش این گیاه در هر زمینی میسر است ، مشروط بر آنکه زیاد رسی نبوده و کمی آهک نیز همراه داشته باشد و لذا زمین مورد نظر باید نسبتاً مرطوب ، سست و نرم بوده ودر محلی آفتابگیر یا نیمه سایه ، گرم و محفوظ در برابر باد قرار داشته باشد . برای کشت نعناع از نشاء بوته هایی که ۱۰-۱۵ سانتیمتر طول و ۳ تا ۵ برگ دارند ویا ریشه های جانبی که ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر طول و ۳ تا ۴ جوانه دارند . گونه Mentha piperita نتیجه تلفیق بین دو گونه Mentha aquatica و گونه Mentha viridis است ولی تفاوت این دو گونه در این است که بذر آنها بارور نیست بنابراین دو گونه نعناع فاقد تکثیرجنسی هستند و بقا یا پایایی آن به کمک تکثیر رویشی ، یعنی نمو ساقه خزنده انجام می گیرد . نعناع فلفلی گیاه مقاوم و سازگار بوده ، می تواند در آب و هوای مرطوب رشد نماید و خود را با آب و هوا و تغییرات آن به خوبی سازگار کند . از نظر شرایط خاک ریشه های نابجا نعناع در خاک های مرطوب و حاصلخیز هوموسی بهتر تشکیل شده و گیاه در چنین شرایطی بهتر می روید و برگهای آن لطیف تر می شود . در نقاطی که آب و هوای خشک دارند عطر و طعم گیاه تندتر می شود .

نقش عناصر غذایی بر کمیت و کیفیت نعناع فلفلی
نعناع در طول رویش و تولید مواد موثره به مقدار زیادی مواد و عناصر غذایی نیاز دارد . تحقیقات نشان می دهد که مقادیر مناسب نیتروژن به میزان قابل توجهی سبب افزایش اسانس نعناع می شود . گیاهان برای تولید یک تن از پیکر رویشی تازه ( تا مرحله گلدهی ) ۲۵ کیلوگرم نیتروژن ، ۸ کیلوگرم اکسید فسفر و ۱۰ کیلوگرم اکسید پتاس از خاک جذب می کنند . از اینرو نیاز غذایی نعناع تا مرحله گلدهی بسیار زیاد است . مواد غذایی را می توان به صورت کود شیمیایی یا حیوانی به خاک اضافه نمود . اضافه کردن ۲ تا ۳ تن در هکتار کودهای کاملاً پوسیده حیوانی در فصل پائیز و قبل از کشت گیاهان ، به زمین هایی که نعناع در آنها کشت می شود ، نتایج خوبی به همراه خواهد داشت .
افزودن کود های شیمیایی بستگی به شرایط خاک دارد . به طور کلی در سال اول قبل از کشت ۵۰ تا ۹۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۶۰ تا ۹۰ کیلوگرم در هکتار کود های نیتروژن باید به زمینهایی که برای کشت نعناع اختصاص می یابد ، اضافه شود . هر ساله اضافه کردن ۹۰ تا ۱۲۰ کیلوگرم در هکتار کود نیتروژن ( چنانچه خاک خشک و نیاز به آبیاری باشد مقدار ازت بیشتر از رقم ذکر شده خواهد بود ) به زمین های زیر کشت نعناع توصیه می شود از این مقدار دو سوم در فصل بهار ، قبل از رویش گیاه و یک سوم بقیه پس از اولین برداشت به خاک اضافه گردد . از سال دوم رویش هر ساله در فصل پائیز افزودن ۵۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاک سبب افزایش عملکرد و بهبود کیفیت مواد موثره می شود . نتایج حاصل از تحقیقات مردانی نژاد و همکاران نشان داده است هرچند که ترکیبات دارویی اسطوخودوس عاری از نیتروژن می باشد ، اما چون نیتروژن جزء مهمی از ملکول کلروفیل است لذا هر چه عرضه آن بیشتر گردد برگ ها بزرگتر شده و سطح کربن گیری افزایش می یابد . با ساخته شدن مواد هیدروکربنه به دنبال آن منجر به افزایش محصولات این گیاه می شود . از طرفی با افزایش سطح برگ تعداد کرک های ترشح کننده اسانس این گیاه زیادتر می شود . که متعاقب آن مقدار اسانس استخراجی نیز زیادتر می گردد . البته مقدار نیتروژن مصرفی حد آستانه ای دارد و افزایش بیش از حد کود های نیتروژنه منجر به کاهش اسانس خواهد شد . همانطور که اشاره شد تامین عناصر غذایی در گیاهان دارویی می تواند نقش مهمی در افزایش کمیت و کیفیت ماده موثره آنها داشته باشد . در این میان اهمیت عناصر پر مصرف از قبل مشخص بوده و اغلب این ترکیبات هر ساله به خاک مزارع اضافه می گردند . اما نقش عناصر کم مصرف تا حدی ناشناخته بوده و کاربرد آنها کمتر مورد توجه قرار گرفته است .

عناصر ریز مغذی در گیاهان به مقدار کم مورد استفاده قرار می گیرند ولی اثرات مهمی بر جای می گذارند . این عناصر در صورت کمبود گاهی به عنوان محدود کننده جذب سایر عناصر غذایی و رشد می توانند عمل کنند و همین امر لزوم توجه بیشتر به کاربرد آنها را مشخص می سازد . بکارگیری کود های حاوی عناصر کم مصرف در صورت مصرف متعادل کودهای عناصر پرمصرف شامل نیتروژن ، فسفر و پتاسیم ، اهداف زیر را تحقق می بخشد .

۱- عملکرد محصول را افزایش می دهد .
۲- غلظت عناصر کم مصرف را که برای بهبود سلامت جامعه مورد نیاز هستند ، در گباهان دارویی ارتقا می دهد .
۳- در صورت استفاده از بذر های غنی شده توسط عناصر کم مصرف جهت کشت ، گیاهان از ریشه دهی و رشد اولیه بیشتری برخوردار خواهند بود .
۴- محلول پاشی عناصر کم مصرف می تواند کمیت و کیفیت مواد موثره گیاهان دارویی را افزایش می دهد .