از زمانی که کمپانی بیمهی عمر متروپولیتن در ایالات متحده دریافت که افرادی که لاغرترند طول عمر بیشتری دارند، تمایل به لاغر شدن از یک رویکرد زیبایی شناختی به یک رویکرد سلامتی تبدیل شد. محققان سالهاست بر این باورند که افرادی که لاغرتر هستند (نمایهی تودهی بدنی پایینتری دارند)، در معرض خطر پایینتر بیماریهایی از قبیل دیابت، قلب و عروق، سرطانها، کبد چرب و بیماریهای التهابی مختلف هستند.
به همین علت افراد مختلف به این فکر افتادند که بتوانند به هر روشی که شده وزنشان را کاهش دهند. این تمایل همهگیر باعث شد که در جوامع امروزی روشهای مختلفی برای کاهش وزن وجود داشته باشد. اعتبار و سلامت انواع روشهای کاهش وزن بسیار بحثانگیز بوده است.
در این مقاله، هدف اینجانب بررسی سلامت انواع روشهای کاهش وزن نمیباشد، که این مهم در مجال دیگری بحث خواهد شد. در این فرصت کوشش خواهد شد که مضرات کاهش وزنهای شدید (بیش از ۳-۲ کیلوگرم کاهش وزن در ماه) بر سلامت افراد مورد بررسی قرار گیرد.
مشاهده میشود که افراد مختلفی بدون مراجعه به متخصص تغذیه و با رژیمهای خودسر باعث کاهش وزنهای بسیار شدید در خود میشوند که البته از نظر خود شخص ممکن است بسیار رضایت بخش باشد، ولی از نظر سلامت این نوع کاهش وزنها میتواند حتی باعث ناتوانیهای دائمی در شخص باشد.
رژیمهایی که خود فرد برای خویش طراحی مینماید یا حتی افراد غیر متخصص تغذیه طراحی مینمایند گاهاً بسیار خطرناک است. از انواع این رژیمها میتوان به رژیمهایی که محدودیت بسیار بالای انرژی روزانه (گرسنگیهای طولانی مدت) یا استفاده از داروهای مسهل یا مختل کنندهی هضم و جذب مواد غذایی اشاره کرد. برای مثال ممکن است برای خانمی با سن ۴۳، وزن ۷۳ و قد ۱۵۰ که نمایهی تودهی بدنی ۴/۲۳ (چاقی درجهی ۱) دارد، با فعالیت متوسط به پایین مقدار انرژی ۱۷۰۰ کیلوکالری باعث ثابت ماندن وزن خود خواهد شد. حال اگر این خانم تمایل به کاهش وزن داشته باشد، ما تنها مجاز به کاهش ۵۰۰ کیلوکالری از انرژی دریافتی روزانهی وی میباشیم یعنی اگر ایشان روزانه ۱۲۰۰ کیلوکالری انرژی دریافت نمایند (که حداقل انرژی دریافتی توسط یک فرد میتواند باشد) در هفته نیم کیلوگرم (یا در ماه ۲ کیلوگرم) کاهش وزن خواهد داشت. حال اگر این شخص بخواهد به جای ۲ کیلوگرم در ماه کاهش وزن بیشتری داشته باشد، (که توصیه نمیشود)، ممکن است رژیم ۹۰۰ کیلوکالری یا پایینتر را تجربه نماید. این رژیم غذایی با محدودیت بسیار زیاد انرژی در طول ۳-۲ ماه باعث بروز موارد زیر خواهد شد.
۱ـ ورود به مرحلهی اسیدوز (کتواسیدوز): کتو اسیدوز وضعیتی است که در گرسنگیهای طولانی مدت اتفاق میافتد و همهی ما با آن آشنا هستیم. بعد از گرسنگیهی طولانی مدت مثلاً در روزهایی که صبحانه نمیخوریم یا بسیار طولانی مدت گرسنه هستیم، بدن با شکستن چربیها در بدن تولید کتونبادیها را انجام میدهد. که با تجمع کتونبادیها در خون، بوی (ناشتایی) از دهان کاملاً قابل استنشاق میباشد. کتونبادیها تجمع یافته در بدن میتوانند باعث تولید کلسترول و چربیهای نامطلوب شده و باعث بالا رفتن کلسترول تام، LDL و نسبت LDL به HDL شده و باعث کاهش HDL (چربی مطلوب) میشود که تمام این اتفاقات باعث بالا رفتن خطر بیماریهای قلب و عروق و دیابت نوع دوم خواهد شد.
۲ـ بالا رفتن خطر تولید سنگهای صفراوی: همان طور که در مورد شمارهی ۱ ذکر شد، تولید بالای کلسترول در نتیجهی بالا رفتن غلظت کتونبادیها در بدن باعث افزایش تولید سنگهای صفراوی در کیسهی صفرا خواهد شد. میدانیم که نمکهای صفراوی در کبد از کلسترول و مشتقات آن تولید میشود، بنابراین طبیعی است که با بالا رفتن تولید درونساز کلسترول، میزان تولید نمکهای صفراوی در کبد افزایش یافته و در کیسهی صفرا تجمع پیدا میکنند.
نوشیدن کم مایعات نیز که در این نوع رژیمهای محدود غذایی شایع میباشد به تشکیل سنگهای صفراوی کمک میکند. در بسیاری از موارد تشکیل سنگهای صفراوی حتی میتواند باعث از دست دادن کیسهی صفرا در افراد از طریق جراحی شود.
۳ـ ریزش مو: در بسیاری از موارد، بالا رفتن غلظت کتونبادیها در خون باعث حساس شدن فولیکولهای مو در بدن شده و باعث ریزش مو در افراد میشود. البته بسیاری از افرادی که با استفاده از گرسنگیهای شدید و طولانی وزن کم میکنند، با شکایت از ریزش مو به مشاور تغذیه مراجعه مینمایند. در این افراد حتی تجویز مکمل روی (Zn) نیز تأثیر زیادی در جلوگیری از ریزش مو نخواهد داشت.
۴ـ چین و چروکهای صورت: افرادی که رژیمهای بسیار محدود از نظر انرژی را به مدت طولانی تجربه میکند، چین و چروکهای صورت به خصوص در اطراف چشم و لبها افزایش مییابد. البته نوشیدن مایعات فراوان تا حد کمی میتواند وضعیت فوقالذکر را بهبود بخشد، ولی جلوگیری نخواهد کرد، به خصوص در افرادی که در سنین میانسالی میباشند، اضافه شدن چین و چروک در صورت ممکن است تا آخر عمر باقی بماند.
۵ـ احساس ضعف در طول روز: محدودیت شدید انرژی روزانه بعد از ۲-۱ هفته باعث بروز ضعف ظهرگاهی یا عصرگاهی خواهد شد. که بسیار اجتنابناپذیر به نظر میآید. این ضعفها ممکن است قبل از وعدهی ناهار یا قبل از وعدهی شام بروز نماید. این ضعفها عمدتاً به دلیل کمبود انرژی و حتی ریزمغذیهایی مانند ویتامینهای محلول در آب که متابولیسم انرژی را واسطهگری مینمایند، باشد.
چارهی کار:
برای جلوگیری از مشکلات ایجاد شده در نتیجهی محدودیت شدید انرژی طولانی مدت توصیه میشود موارد زیر رعایت شود:
• اجتناب از رژیمهای خودسر یا رژیمهایی که توسط افراد غیر متخصص تجویز میشود، این رژیمها عمدتاً بسیار محدود بوده و انرژی بسیار پایینی را وارد بدن مینمایند.
• پیروی از یک رژیم مناسب برای شخص که معمولاً ۳۰۰ تا ۵۰۰ کیلوکالری انرژی از انرژی توصیه شده برای وی کمتر دارد. این محدودیت متوسط انرژی باعث کاهش وزنی معادل ۳-۲ کیلوگرم در ماه خواهد شد که در این صورت فرد هیچگونه مشکلی از مشکلات پنجگانهی ذکر شده را تجربه نخواهد کرد.
• حصول اطمینان از مصرف کافی مایعات، سبزیجات و میوهجات به منظور تأمین آب، الکترولیتها و ویتامینهای لازم که برای متابولیسم بدن لازمند.
• اطمینان از مصرف تمام گروههای غذایی در وعدههای غذایی.
• اطمینان از افزایش فعالیت بدنی مخصوصاً پیادهروی نسبتاً تند که باعث افزایش تجزیهی چربیها در بدن میشود. ورزشهای دیگر نیز در صورتی که هوازی باشند توصیه میشود.
• اجتناب از مصرف مواد غذایی پرکالری مانند شکلات، شیرینیهای خامهای و غذاهای با چربی بالا که این مواد غذایی دانسیته انرژی بسیار بالایی داشته و باعث افزایش شدید انرژی دریافتی میشوند.
خلاصه:
رژیمهایی که بسیار سریع وزن را کم میکند، باعث بروز مشکلات جدی در سلامت شخص خواهند شد. ضمناً این که وزن کاهش یافته با این نوع رژیمهای کاهش وزن پایدار نیست و به محض اینکه شخص رژیم را کنار گذاشت، افزایش وزن بسیار شدیدی سراغ شخص خواهد آمد که چه بسا وزن شخص را از وزن اولیهی قبل از رژیم غذایی نیز بالاتر خواهد برد. بنابراین توصیه میشود تمام علاقمندان به رژیمهای غذایی کمکالری، این نوع رژیمها را از متخصص یا کارشناس تغذیه درخواست نمایند تا از مشکلات ناشی از کاهش وزنها سریع جلوگیری شود.